Kazaklar (Kazak Türkleri), İslamiyet'in kabulünden günümüze kadar çeşitli sebeplerden dolayı birkaç defa afabe değiştirmişler, değiştirmek zorunda bırakılmışlardır. İslamiyet'in kabulünden 1928'e kadar Arap Alfabesi'ni kullanan Kazak Türkleri, bu tarihten sonra Latin Alfabesi ile tanışmışlardır. 12 yıl süren Latin Alfabesi ise Rusların kültürel ve dil alanındaki sömürgeleştirme politikaları icabında İlminisky metodu ile Kazakların, Kiril Alfabesine geçmeye zorlanması ile son bulmuştur.
1940 yılında 33 harften meydana gelen Rus alfabesine, 9 harf ilave ederek S. A. Amanjolov tarafından oluşturulmuştur. Son dönemlerde yine Latin alfabesine geçme kararı alan Nursultan Nazarbayev, 2025 yılına kadar bu geçiş sürecinin tamamlanmasını ummaktadır.
1940'lı yıllardan bu zamana kadar yazılan eserler, yeni alfabeye geçilmesi ile ortadan kaldırılmayacak, araştırma yapacaklar için her zaman raflardaki varlıklarını sürdüreceklerdir. Bunun yanısıra, Latin Alfabeli Kazak Türkçesinin kullanılmaya başlamasına kadar, Kiril Alfabesinden müteşekkil alfabe kullanılmaya devam edeceği için Kiril alfabesini öğrenmede fayda görüyorum.
2017 yılında alınan kararname ile 2018 yılının başlarından itibaren kullanılmaya başlayan Latin harfli Kazak Alfabesini de yazımın sonunda bulabilirsiniz.
Kiril Harflerinin Okunuşları
Sessiz harflerin okunuşları çoğunlukla Türkiye Türkçesi ile benzerlik taşımaktadır. Bu yüzden açıklanması gerektiğini düşündüğüm harf ve seslerin okunuşlarını örnekler vererek açıklamaya çalışacağım.
Sessiz harflerin okunuşları çoğunlukla Türkiye Türkçesi ile benzerlik taşımaktadır. Bu yüzden açıklanması gerektiğini düşündüğüm harf ve seslerin okunuşlarını örnekler vererek açıklamaya çalışacağım.
А а : Türkiye Türkçesindeki "A" harfi ile benzer okunuşa sahip bir harftir. Rus alfabesinde kullanılan "A" harfinden ayrılan yönü, bu harfin Kazak Türkçesinde biraz daha kalın bir şekilde okunmasıdır.
Türkiye Türkçesine yabancı bir sözcük olan "Antropoloji (Антропология)" kelimesindeki "A" nın vurgusu, Kazak Türkçesindeki "A" harfinin okunuşuna güzel bir örnek teşkil etmektedir.
Ә ә : Türkiye Türkçesinin 29 harften oluşan alfabesinde buna karşılık gelen bir harf olmamakla birlikte Anadolu ağızlarında kullanılmaktadır. "a-e" sesleri arasında bir ses birimidir.
Ege şivesi ve Trakya yöresinde kullanılan "Herkes - ærkes (Әркім)" kelimesi de bu harfe örnek oluşturmaktadır.
Е е : Kazak Türkçesindeki bu harf, kullanım yerine göre farklı söylenişlere sahip olabilmektedir. Yine Türkiye Türkçesi alfabesinde buna karşılık gelecek bir harf yokken aynı şekilde yine ağızlarda kullanımı devam ettiğini söyleyebiliriz.
Kelime başında "ye" olarak okunan bu harf, çoğu Türk dillerinde "i-e" arasından çıkan bir ses olarak tabir edilir. Kelime ortasında "ie" olarak çıkan bu harf Türkiye Türkçesinde "yemek, demek, erken, yetişmek, yel, yele" gibi kelimelerde kullanılmaktadır.
Ё ё : Bu harf ise Kazak Türkçesine Rusçadan giren ödünç kelimelerde kullanılmaktadır. "yo" olarak okunan bu harf ile başlayan Kazakça bir kelime yoktur, desek yanlış bir bilgi vermiş sayılmayız.
И и : Kazak Türkçesinde bu harf, büyük bir çoğunlukla "iy" olarak okunmaktadır. Birebir harf olarak Türkiye Türkçesi alfabesinde karşılığı olmasa da ağızlarda kullanımı bulunmaktadır.
Hem okunuş konusunda hem de örnek oluşturması bakımından Türkiye Türkçesinde, sahip olma anlamındaki "iye" (Ие) sözcüğü, Kazakistan ve Türkiye'deki kullanımının birebir olması açısından da güzel bir örnektir.
Й й : Okunuşu "y" olmasıyla beraber Yard. Doç. Dr. Kenan Koç başkanlığında çıkartılan "Kazakça-Türkçe Sözlük"te, bu harf ile başlayan sadece 4 tane sözcük vardır.
У у : Bu harfin ise okunuşu "w, uv" olmakla birlikte yine Türkiye Türkçesinde birebir harf karşılığı yoktur. İstanbul lehçesi dışında konuşulan birçok ağızlarda kullanımına denk gelmişsinizdir, sanırım. Bir örnekle açıklayacak olursak, Türkçe "ovmak, oğuşturmak" sözcüklerini karşılayan уқалау (uvqalau) kelimesinin karşılığı olarak bazı yörelerimizde "ovuşturmak" şeklinde telaffuz edildiğine şahit olmuşsunuzdur.
Bunların dışında okunuşlarını tabloda verdiğim "В Ф Х Ц Ч Ё" harfleri ile "Ъ Ь" işaretleri daha çok Rusçadan alınan kelimelerde kullanılmaktadır.
2017 yılında alınan kararname ile oluşturulan Latin harfli Kazak alfabesi ise resimde gördüğünüz gibidir. Bazı değişimlerin olacağı söylentisi sebebiyle kesin bir bilgi veremiyorum, ne yazık ki...
Türkiye Türkçesine yabancı bir sözcük olan "Antropoloji (Антропология)" kelimesindeki "A" nın vurgusu, Kazak Türkçesindeki "A" harfinin okunuşuna güzel bir örnek teşkil etmektedir.
Ә ә : Türkiye Türkçesinin 29 harften oluşan alfabesinde buna karşılık gelen bir harf olmamakla birlikte Anadolu ağızlarında kullanılmaktadır. "a-e" sesleri arasında bir ses birimidir.
Ege şivesi ve Trakya yöresinde kullanılan "Herkes - ærkes (Әркім)" kelimesi de bu harfe örnek oluşturmaktadır.
Е е : Kazak Türkçesindeki bu harf, kullanım yerine göre farklı söylenişlere sahip olabilmektedir. Yine Türkiye Türkçesi alfabesinde buna karşılık gelecek bir harf yokken aynı şekilde yine ağızlarda kullanımı devam ettiğini söyleyebiliriz.
Kelime başında "ye" olarak okunan bu harf, çoğu Türk dillerinde "i-e" arasından çıkan bir ses olarak tabir edilir. Kelime ortasında "ie" olarak çıkan bu harf Türkiye Türkçesinde "yemek, demek, erken, yetişmek, yel, yele" gibi kelimelerde kullanılmaktadır.
Ё ё : Bu harf ise Kazak Türkçesine Rusçadan giren ödünç kelimelerde kullanılmaktadır. "yo" olarak okunan bu harf ile başlayan Kazakça bir kelime yoktur, desek yanlış bir bilgi vermiş sayılmayız.
И и : Kazak Türkçesinde bu harf, büyük bir çoğunlukla "iy" olarak okunmaktadır. Birebir harf olarak Türkiye Türkçesi alfabesinde karşılığı olmasa da ağızlarda kullanımı bulunmaktadır.
Hem okunuş konusunda hem de örnek oluşturması bakımından Türkiye Türkçesinde, sahip olma anlamındaki "iye" (Ие) sözcüğü, Kazakistan ve Türkiye'deki kullanımının birebir olması açısından da güzel bir örnektir.
Й й : Okunuşu "y" olmasıyla beraber Yard. Doç. Dr. Kenan Koç başkanlığında çıkartılan "Kazakça-Türkçe Sözlük"te, bu harf ile başlayan sadece 4 tane sözcük vardır.
У у : Bu harfin ise okunuşu "w, uv" olmakla birlikte yine Türkiye Türkçesinde birebir harf karşılığı yoktur. İstanbul lehçesi dışında konuşulan birçok ağızlarda kullanımına denk gelmişsinizdir, sanırım. Bir örnekle açıklayacak olursak, Türkçe "ovmak, oğuşturmak" sözcüklerini karşılayan уқалау (uvqalau) kelimesinin karşılığı olarak bazı yörelerimizde "ovuşturmak" şeklinde telaffuz edildiğine şahit olmuşsunuzdur.
Bunların dışında okunuşlarını tabloda verdiğim "В Ф Х Ц Ч Ё" harfleri ile "Ъ Ь" işaretleri daha çok Rusçadan alınan kelimelerde kullanılmaktadır.
2017 yılında alınan kararname ile oluşturulan Latin harfli Kazak alfabesi ise resimde gördüğünüz gibidir. Bazı değişimlerin olacağı söylentisi sebebiyle kesin bir bilgi veremiyorum, ne yazık ki...
"Kazak Türkçesi üzerinde çalıştığım notlardan yola çıkarak meydana getirdiğim bu çalışmamda yetersiz gördüğünüz veya eklenmesi gerektiğini düşündüğünüz konular, kısımlar varsa benimle iletişime geçmenizi rica ederim.
Bilgiler, paylaştıkça çoğalır."
Beytullah Poyraz
